PFAS Nedir? Sağlık için Neden Tehlikelidir?

Günlük hayatımızın bir parçası haline gelen birçok ürünün içerisinde, sağlığımız için ciddi riskler taşıyan gizli bir tehdit bulunuyor: PFAS. Peki, bu kısaltmanın ardında ne yatıyor ve neden bu kadar tehlikeli? Bu yazımızda tüm detaylarıyla PFAS’ı ele alacağız.

PFAS Nedir?

PFAS, binlerce farklı kimyasal bileşiği içeren geniş bir grup maddedir. Bu kimyasalların ortak özelliği, karbon atomlarına bağlı çok sayıda flor atomu bulundurmalarıdır. Bu sayede su ve yağ gibi maddeleri itme özelliği kazanırlar. PFAS’ın en bilinen türleri arasında PFOA (perflorooktanoik asit) ve PFOS (perflorooktansülfonik asit) bulunur.

PFAS Sağlık için Neden Tehlikelidir?

PFAS maddeleri, doğada uzun süre kalıcı oldukları için zamanla insan vücudunda birikme eğilimindedirler. Bu birikim, çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir:

• Kanser: PFAS’a maruz kalmanın böbrek, testis, karaciğer ve meme kanseri riskini artırdığına dair bilimsel çalışmalar bulunur.
• Bağışıklık sistemi zayıflaması: PFAS, bağışıklık sistemini zayıflatarak vücudu enfeksiyonlara karşı daha savunmasız hale getirebilir.
• Doğurganlık sorunları: PFAS, erkeklerde sperm kalitesini düşürerek doğurganlığı olumsuz etkileyebilir. Hamile kadınlarda ise düşük yapma riskini artırabilir.
• Tiroid hastalıkları: PFAS, tiroid bezinin çalışmasını bozarak tiroid hastalıklarına neden olabilir.
• Kolesterol seviyelerinde artış: PFAS, “kötü” kolesterol seviyesini yükselterek kalp hastalığı riskini artırabilir.

Zararlı etkiler maruz kalma miktarına göre değişiklik gösterebileceği gibi kişiden kişiye de etkiler çeşitlenebilir. Çocuklar ve hamile kadınlar, PFAS’ın zararlı etkilerine karşı yetişkinlere göre daha duyarlıdırlar. Gelişim çağındaki çocuklar ve henüz doğmamış bebekler, PFAS’a maruz kaldıklarında daha ciddi sağlık sorunları yaşayabilirler.

PFAS Türkiye’de Yasak mı?

Türkiye’de PFAS’ın tamamen yasaklanması henüz gerçekleşmemiş olsa da bu konuda önemli adımlar atılıyor.

• KKDİK Yönetmeliği: Türkiye’de Kimyasalların Kayıt, Değerlendirme, Yetkilendirme ve Kısıtlanması Hakkında Yönetmelik (KKDİK) kapsamında, bazı PFAS türlerinin kullanımı kısıtlanmış veya yasaklanmıştır. Bu yönetmelik, Avrupa Birliği’nin REACH Tüzüğü’nden esinlenerek hazırlanmıştır ve zamanla daha kapsamlı hale getirilmesi hedefleniyor.
• Uluslararası Anlaşmalar: Türkiye, Stockholm Konvansiyonu gibi, kalıcı organik kirleticilerin (POPs) kontrolü altında tutulmasını amaçlayan uluslararası anlaşmalara taraf olmuştur. PFAS’ın bir kısmı da bu anlaşma kapsamında kontrol edilen maddeler arasındadır.
• Sektörel Düzenlemeler: Bazı sektörlerde, özellikle gıda ambalajları ve tekstil gibi alanlarda, PFAS kullanımına yönelik daha sıkı düzenlemeler getirilir.

Tam olarak yasaklanmamasının sebepleri ise şu şekildedir:

• Alternatif Maddelerin Bulunması: PFAS’ın sahip olduğu özellikler nedeniyle birçok endüstride vazgeçilmez bir madde olarak görülür. Bu nedenle PFAS’ın tamamen yasaklanması durumunda, alternatif maddelerin bulunması ve üretim süreçlerinin değiştirilmesi gibi önemli zorluklar ortaya çıkabilir.
• Ekonomik Etkiler: PFAS’ın kullanıldığı birçok sektörde önemli bir istihdam sağlanır. Haliyle PFAS yasağı, bu sektörleri olumsuz etkileyebilir.

Ayrıca PFAS içeren ürünlerin uluslararası ticaretinde yaşanabilecek kısıtlamalar, ülke ekonomisini olumsuz etkileyebilir.

PFAS Hangi Ürünlerde Bulunur?

PFAS (Perfloroalkil ve polifloroalkil maddeler), su ve yağa karşı dirençli olmaları, leke tutmaz özellikleri nedeniyle birçok ürünün üretiminde yaygın olarak kullanılır. Bu sayede günlük hayatımızda kullandığımız pek çok üründe PFAS’a rastlamak mümkündür. İşte PFAS içerebilecek bazı ürünler:

Mutfak Gereçleri:

• Yapışmaz tavalar ve tencereler
• Yağlı kağıtlar
• Mikrodalga fırın güvenli kaplar

Tekstil Ürünleri:

• Su geçirmez montlar, ceketler ve ayakkabılar
• Leke tutmaz halılar ve döşemeler
• Çadırlar

Kozmetik Ürünler:

• Şampuanlar, saç kremleri
• Makyaj ürünleri
• Diş macunları

Ambalaj Malzemeleri:

• Fast food ambalajları
• Pizza kutuları
• Patates kızartması paketleri

Endüstriyel Ürünler:

• Yangın söndürme köpükleri
• Boyalar
• Halılar

Bunlara ek olarak bazı elektronik cihazların iç bileşenleri de PFAS içerir. PFAS’ın bu kadar yaygın kullanılmasının sebebi leke tutmaz olması ve ısıya dayanıklılığıdır. Özellikle leke oluşumunu engelleyip yüksek sıcaklığa dayanabilmesi nedeniyle tekstil ve ev eşyalarında yoğun olarak tercih edilir.

PFAS İçermez Ne Demek?

Ürün etiketlerinde “PFAS içermez” ibaresini görsek bile, bu ürünün tamamen güvenli olduğu anlamına gelmez. Çünkü PFAS’ın binlerce farklı türü bulunur ve ürünlerde kullanılan tüm PFAS türleri etikette belirtilmeyebilir. Bu nedenle “PFAS içermez” ibaresine körü körüne güvenmek yerine ürünün içeriğini dikkatlice incelemek ve mümkün olduğunca doğal ürünlere yönelmek daha sağlıklı olacaktır.

PFAS Türleri Nelerdir?

Binlerce farklı kimyasal bileşiği içeren PFAS’ların temel olarak iki ana grubu vardır. Bunlar uzun ve kısa zincirli PFAS olarak bilinir. Uzun zincirli PFAS, daha uzun moleküler yapıya sahip olan PFAS türleridir. 

Uzun zincirli PFAS’ların potansiyel tehlikeleri anlaşılmasının ardından, endüstriler daha kısa zincirli PFAS’ları geliştirmeye başladı. Bu maddeler, daha hızlı bozundukları düşünülerek uzun zincirli PFAS’lara göre daha güvenli olarak kabul edilse de uzun vadeli etkileri henüz tam olarak bilinmiyor.